سوگواری محرم
| سوگواری محرم |
| رویدادها |
|---|
|
واقعه کربلا • اسیران کربلا • روزشمار واقعه عاشورا • روز عاشورا • نامه‌های کوفیان به امام حسین(ع) • واقعه عاشورا (از نگاه آمار) |
| افراد |
|
امام حسین(ع) |
| جای‌ها |
| حرم امام حسین(ع) • تل زینبیه • حرم حضرت عباس(ع) • گودال قتلگاه • بین‌الحرمین • نهر علقمه |
| مناسبت‌ها |
| تاسوعا • عاشورا • دهه محرم • اربعین • دهه صفر |
| مراسم |
| مرثیه‌خوانی • نوحه • تعزیه • روضه • زنجیرزنی • سینه‌زنی • سقاخانه • سنج و دمام • دسته عزاداری • شام غریبان • تشت‌گذاری • نخل‌گردانی • قمه‌زنی • راهپیمایی اربعین • تابوت‌گردانی • مراسم تابوت |
سوگواری محرم عزاداری و آیین‌های شیعیان در ماه محرم و ماه صفر در سوگ شهیدان کربلا است. امام سجاد(ع)، حضرت زینب(س)، ام البنین و رباب را اولین کسانی دانسته‌اند که به سوگواری برای امام حسین(ع) پرداختند. امامان شیعه(ع) نیز ضمن عزاداری برای امام حسین(ع)، شیعیان را به سوگواری برای امام حسین(ع) ترغیب می‌کردند. روایات فراوانی از پیامبر(ص) و امامان شیعه(ع) درباره ثواب عزاداری بر مصیبت‌های امام حسین(ع) نقل شده است. گزارش‌هایی نیز از سوگواری اهل سنت به ویژه علمای آنان در ایام محرم نقل شده است.
سوگواری در آغاز با گریه و شعرخوانی صورت می‌گرفت؛ ولی به تدریج مداحی، روضه‌خوانی، شمایل‌کشی، سینه‌زنی، زنجیرزنی، تعزیه، پیاده‌روی اربعین و ... به آن افزوده شد. بیشتر این آیین‌ها در دوران آل بویه، صفویه و قاجاریه شکل گرفتند. گسترش عزاداری برای امام حسین(ع)، مربوط به دوره صفویه و رسمی شدن مذهب تشیع در ایران دانسته شده است؛ اگرچه برخی شاهان ایران از جمله نادرشاه افشار و رضاشاه پهلوی، به محدود کردن عزاداری پرداختند. با پیروزی انقلاب اسلامی، هیئت‌های مذهبی و مجالس عزاداری، تغییرات صوری و محتوایی بسیاری به خود دیدند و در کنار مجالس سنتی عزاداری، رفته‌رفته سبک متفاوتی از عزاداری به‌ویژه بین جوانان مرسوم شد که اشعار و سبک‌های شورانگیزی داشت.
خرافه‌زدایی، اصلاح آیین‌های عزاداری و جلوگیری از ورود بدعت در سوگواری، تلاشی است که برخی از علمای شیعه برای حفظ حرمت دین انجام داده‌اند. برای نمونه مراجعی مانند سید علی خامنه‌ای، ناصر مکارم شیرازی، محمد فاضل لنکرانی و میرزا جواد تبریزی قمه‌زنی را حرام اعلام کردند. محدث نوری و مرتضی مطهری نیز در این زمینه به تدوین کتاب پرداختند. درباره سوگواری محرم آثاری منتشر شده است از جمله: «محرم و صفر در فرهنگ مردم ایران» نوشته گروهی از نویسندگان و دانشنامه «فرهنگ سوگ شیعی» اثر جمعی از نویسندگان.
جایگاه و اهمیت
عزاداری برای امام حسین(ع) و یارانش اظهار محبت به آنان، ابراز همدردی در مصیبت‌های آنها، از مهم‌ترین مصداق‌های تعظیم شعائر و نشانه تقوی دانسته شده است.
روایات فراوانی از پیامبر(ص) و امامان شیعه(ع) درباره ثواب عزاداری بر مصیبت‌های امام حسین(ع) نقل شده است و طبق روایات، سوگواری برای امام حسین(ع) و یارانش به ویژه در دهه اول محرم و روز عاشورا مورد تأکید اهل بیت(ع) بوده است. در روایتی از امام رضا(ع) نقل شده است که فرمود: «... روز حسین(ع) پلک‌های ما را زخمی کرد و اشکمان را جاری ساخت و اندوه و گرفتاری برای ما به ارمغان آورد. پس گریه کنندگان باید بر کسی مانند حسین(ع) تا قیامت گریه کنند ... هنگامی که محرم فرا می‌رسید، پدرم خندان دیده نمی‌شد و اندوه بر او چیره می‌شد تا این ده روز به پایان برسد. روز دهم، روز حزن و عزا و گریه او بود...»
ریان بن شبیب می‌گوید: روز اول محرم نزد امام رضا(ع) رفتم، حضرت فرمود:
- ای پسر شبیب! اگر برای چیزی گریه می‌کنی، برای حسین بن علی(ع) گریه کن. پس همانا او را مانند گوسفند ذبح کردند و هجده مرد از خاندانش را که در زمین مانندی نداشتند، کشتند. آسمان‌های هفتگانه و زمین برای او گریستند... ای پسر شبیب! اگر چنان بر حسین(ع) گریه کنی که اشک‌هایت بر گونه‌ات جاری شود، خداوند همه گناهان کوچک و بزرگت را می‌بخشد... .
در روایات متعددی، ثواب گریه بر امام حسین(ع) بهشت دانسته شده است. در برخی روایات ثواب گریاندن دیگران برای امام حسین و اهلبیت(ع) با شعر و غیر آن و تباکی نیز بهشت معرفی شده است.
تشویق و ترغیب ائمه(ع) به سوگواری
امامان شیعه شیعیان را به سوگواری و عزاداری برای امام حسین(ع) و مادحین و شاعران را به مرثیه‌گوئی و گریاندن مردم تشویق می‌کردند؛ چنان‌که امام صادق(ع) سرودن شعر برای امام حسین(ع) و گریاندن مردم را باعث ورود به بهشت دانسته است. آن حضرت در روز عاشورا در منزل خود مراسم عزا برپا می‌کرد و بستگان و اصحاب خود را بدان دعوت می‌نمود.
طبق برخی نقل‌ها، امام رضا(ع) از دِعْبِل خُزاعی می‌خواست برای امام حسین(ع) مرثیه‌سرایی کند و در این امر کوتاهی نکند.
پیشینه و تحولات
سوگواری و عزاداری برای شهیدان واقعه عاشورا، از اولین روزهای پس از عاشورای سال ۶۱ق آغاز شده و همچنان ادامه دارد؛ اما شیوه‌های عزاداری در طول تاریخ تغییرات فراوانی کرده و بسیاری از آیین‌ها و سنت‌ها به آن اضافه شده است.
نخستین سوگواری‌ها بر امام حسین(ع)
براساس برخی روایات، پیش از واقعه کربلا، خداوند پیامبران از جمله حضرت آدم، نوح(ع)، ابراهیم موسی(ع)، و عیسی(ع) را از مصیبت‌های امام حسین(ع) آگاه کرده و آنان بر این مصیبت گریه کرده‌اند. همچنین پیامبر(ص) و امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) پیش از واقعه کربلا بارها به حوادث کربلا اشاره کرده و بر آن گریستند.
پس از واقعه عاشورا، اولین مرثیه‌خوانان بر حسین بن علی(ع)، امام سجاد(ع) و زینب(س) و دختران امام حسین(ع) و رباب، همسر امام حسین(ع)، دانسته شدند که در کربلا، کوفه و شام با مرثیه‌سرایی‌های خود راه امام را ادامه دادند. زینب(س) هنگام گذر از کنار تن برادرش با خواندن اشعاری، حتی دشمنان را متأثر کرد. با ورود اسیران کربلا به شام، زنان بنی‌امیه بر آنان گریستند، و به گفته‌ای سه روز یا هفت روز عزا به پا کردند.
شیخ مفید و دیگران نقل کردند اولین کسی که در رثای امام حسین(ع) شعر سرود، عُقْبَة بن عمرو سَهمی بود که دو بیت نخست آن چنین است:
| (إِذَا الْعَيْنُ قَرَّتْ فِي الْحَيَاةِ وَ أَنْتُم) | (تَخَافُونَ فِي الدُّنْيَا فَأَظْلَمَ نُورُهَا) | |
| ( مَرَرْتُ عَلَى قَبْرِ الْحُسَيْنِ بِكَرْبَلَاء) | (فَفَاضَ عَلَيْهِ مِنْ دُمُوعِي غَزِيرُهَا) |
ام‌سلمه، همسر پیامبر(ص)، را نخستین مرثیه‌سرا در مدینه دانسته‌اند. گفته شده ام‌سلمه به همراه زنان بنی‌هاشم، نخستین کسانی بودند که در عزای امام حسین(ع) لباس سیاه پوشیدند. جابر بن عبدالله انصاری، نخستین زیارت کننده قبر امام(ع)، در نخستین اربعین امام حسین(ع) به کربلا رفت و در آنجا به نوحه و عزاداری پرداخت. عبیدالله بن حر جعفی، به نقلی نخستین زائر قبر امام(ع)، نیز پس از شهادت امام حسین(ع)، به کربلا رفت و گریست و قصیده بلندی در رثای امام حسین(ع) سرود.
بشر بن جذلم، به دستور امام سجاد(ع)، ورود اهل بیت به مدینه را با سرودن اشعاری به مردم اعلام کرد و آنان را گریاند. همچنین زنانی از اهل بیت(ع) همچون ام البنین، رباب و زینب دختر عقیل. به سوگواری پرداختند و مردم مدینه را به سوگ نشاندند. توابین که پس از شهادت امام حسین(ع) توبه کرده و بر ضد امویان قیام کردند، نیز ابتدا به کربلا رفتند و در آن جا به عزاداری پرداختند و برای خونخواهی امام(ع) هم قسم شدند.
شاعران بزرگ شیعی هم‌عصر ائمه(ع) نیز همچون کُمَیْت اَسَدی، سید اسماعیل حمیری و دِعْبِل خُزاعی، برای امام حسین(ع) شعر سروده و مرثیه خوانده‌اند.
رشد و گسترش عزاداری
با روی کار آمدن آل‌بویه فشارها از شیعیان برداشته شد و در سال ۳۵۲ق، برای نخستین بار روز عاشورا توسط حکومت وقت تعطیل رسمی و عزای عمومی اعلام شد؛ خرید و فروش ممنوع شد؛ به قصابان دستور داده شد به احترام این روز ذبح نکنند؛ آشپزان غذا نپزند و در بازارها خیمه عزا برپا شد. مردم با لباس سیاه و حالتی پریشان به کوچه‌ها می‌آمدند و بر سر و روی خود کاه می‌ریختند و بر سر و سینه می‌زدند و با خواندن اشعاری در رثای امام حسین(ع) در خیابان‌ها می‌گشتند. شیعیان دوران آل‌بویه، مراسم عزاداری را با عنوان مجالس «النياحه» یا «الرثا» برگزار می‌کردند.
در دوره تیموریان مداحان با آزادی و آشکارا به منقبت‌خوانی ائمه می‌پرداختند و اصطلاح مداحی از این زمان رواج یافت. اصطلاح روضه‌خوان نیز از این دوره به بعد رایج شد و علت آن نگارش کتاب روضة الشهدا اثر ملاحسین واعظ کاشفی و رواج آن میان مردم دانسته شده است. به خوانندگان این کتاب روضه‌خوان می‌گفتند. به‌مرور زمان این اصطلاح به هر کسی که مصیبت امام حسین(ع) را می‌خواند، اطلاق شد و جای منقبت‌خوانی را گرفت.
بیشترین گسترش عزاداری برای امام حسین(ع)، در زمان صفویه (زمان شاه اسماعیل صفوی) و رسمی شدن مذهب تشیع در ایران صورت گرفت. در این دوره با پشتیانی دولت و حضور شاهان صفوی مراسم نوحه‌خوانی، سینه‌زنی و سوگواری برگزار می‌شد. از این دوره به بعد، تکیه‌ها، حسینیه‌ها و موقوفات مربوط به عزاداری امام حسین(ع) در ایران شکل گرفت. در دوره افشاریه، نادرشاه عزاداری را محدود کرد؛ ولی در دوران زندیه این محدویت‌ها برداشته شده و اولین نمونه‌های مجالس تعزیه و شبیه‌خوانی شکل گرفت.
رواج تعزیه‌خوانی در دوران قاجار
دوره قاجار، دوران رونق مجالس عزاداری، به‌ویژه آئین تعزیه است. نقل شده ناصرالدین‌شاه موجب رواج تجمل و اشرافی‌گری در مجالس روضه شد؛ به‌طوری‌که شاه گاه در شب‌های دهه اول محرم برای واعظان و پامنبری‌های آنان مشت‌مشت سکه پرتاب می‌کرد. قمه‌زنی، شمایل‌کشی، زنجیرزنی و رسم ۴۱ منبر، رسومی بود که در دوره ناصرالدین‌شاه تأسیس شد یا رواج یافت.
عمومیت یافتن مراسم شام غریبان از ویژگی‌های عزاداری دوران مظفرالدین شاه دانسته شده است. همچنین سوگواری امام حسین(ع) در دوران قاجار علاوه بر ماه محرم به ماه صفر نیز تعمیم یافت. از دیگر ویژگی‌های سوگواری محرم در دوران قاجار، انتقادات برخی روشنفکران مانند میرزا ملکم خان و میرزا فتحعلی آخوندزاده از عزاداری بود.
محدودیت‌های سوگواری در دوران پهلوی
رضاخان در سال‌های نخست حکومتش مقید به شرکت در مجالس عزاداری بود؛ اما با اجرای برنامه‌های تجددخواهی رفته‌رفته از مجالس سوگواری فاصله گرفت و محدودیت‌هایی نیز برای سوگواران وضع کرد. از سال ۱۳۱۴ش و به‌موازات اجرای قانون کشف حجاب، به حاکمان مناطق مختلف دستور داده شد از راه انداختن دسته‌های عزاداری در ماه محرم و صفر جلوگیری کنند و مردم را تشویق کنند تا در مجالس روضه بر روی صندلی و نیمکت بنشینند. پس از واقعه گوهرشاد، سختگیری درباره برپایی مجالس روضه افزایش یافت و مأموران شهربانی موظف شدند که از برگزاری مجالس عزاداری جلوگیری کنند؛ حتی کار به‌جایی رسید که در بعضی شهرها واعظان و برپاکنندگان مجالس روضه را به زندان می‌فرستادند. تخریب بنای تکیه دولت در ۱۳۱۷ش که باعث انزوای بیش از پیش مراسم تعزیه شد، از دیگر اقدامات رضاخان بود.
در مقابل حکومت پهلوی، شیخ عبدالکریم حائری یزدی برای برپا ماندن مجالس عزاداری کوشید. او طلاب را برای تبلیغ و منبر در ایام سوگواری به مناطق مختلف می‌فرستاد. وی همچنین گام‌هایی هم برای اصلاح مجالس سوگواری برداشت؛ از جمله شبیه‌خوانی را در قم ممنوع و مجالس بزرگ تعزیه را به مجلس روضه‌خوانی تبدیل کرد.
با سقوط رضاخان در شهریور ۱۳۲۰ش و ورود نیروهای متفقین به ایران، ممنوعیت برگزاری مجالس سوگواری رنگ باخت و قمه‌زنی، قفل‌بندی، زنجیرزنی، شاه حسینی و... احیاء شد.
در اواخر دوران پهلوی، مجالس روضه خانگی و زنانه رشد داشت و مجالس زنانه بزرگ تشکیل می‌شد. پس از به چالش کشیده شدن ارتباط شاه با علما و روشن شدن جرقه‌های نخست مبارزه علیه رژیم پهلوی، روحانیون از مراسمات عزاداری برای مخالفت با شاه استفاده کردند. وقایع محرم ۱۳۴۲ش باعث شد در محرم آن سال، برگزاری هر نوع عزاداری منوط به گرفتن مجوز شود.
دوره جمهوری اسلامی، اصلاح عزاداری و ظهور سبک‌ها
با پیروزی انقلاب اسلامی، هیئت‌های مذهبی و مجالس عزاداری، تغییرات صوری و محتوایی بسیاری به خود دیدند. با به وجود آمدن جریان‌های مربوط به مداحی عامه‌پسند و رواج برخی آئین‌ها مثل قمه‌زنی و قفل‌زنی در هیئت‌های سنتی، اصلاحات در هیئت‌های مذهبی آغاز شد. روندی که مرتضی مطهری و علی شریعتی آن را با خرافه‌زدایی و پیراستن از نگرش‌های خاص به واقعه عاشورا آغاز کرده بودند، به شکل اِعمال اصلاح در آئین‌های عزاداری اجرا شد. بعدها سید علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، حکم به حرمت قمه‌زنی داد و سپس مراجعی چون مکارم شیرازی، فاضل لنکرانی، نوری همدانی، میرزا جواد تبریزی و مظاهری فتواهای مشابهی صادر کردند.
از اواخر دهه هفتاد، در کنار مجالس سنتی عزاداری، رفته‌رفته سبک متفاوتی از عزاداری به‌ویژه بین جوانان مرسوم شد که اشعار و سبک‌های شورانگیزی داشت. جرقه‌های جریان جدید مداحی با نریمان پناهی و حاج قربان (علی قربانی) زده شد. سید جواد ذاکر این مسیر را با سرعت بیشتری ادامه داد. در جلسات هیئت او گاه عباراتی کفرآمیز چون «لا اله الا علی» «لا اله الا الزهرا» و... گفته می‌شده و کارهایی چون قلاده و زنجیر به گردن انداختن رواج داشته است. رواج چنین اموری در مجالس، موجب مخالفت و واکنش مراجع به این نوع عزاداری شد. همچنین برخی مراجع در اوایل دهه ۸۰ شمسی، استفاده از مفاهیم غلوآمیز درباره اهل بیت و به‌کارگیری واژگان نامناسب و دور از شأن آنان را مورد انتقاد قرار دادند.
آیین‌های عزاداری
سوگواری برای امام حسین(ع) و یارانش، آیین‌ها، سبک‌ها و قالب‌های مختلف و متعددی در مناطق مختلف شیعه‌نشین یافته و در طول تاریخ نیز تحولاتی را از سر گذرانده است. قدمت برخی از این آیین‌ها به عصر امامان شیعه می‌رسد؛ اما برخی از آنها در سده‌های گذشته به وجود آمدند. برخی از این آیین‌های سوگواری عبارتند از:
- مرثیه‌سرایی: سرودن و خواندن شعر درباره شهادت امام حسین(ع) و یارانش. مرثیه‌سرایی و مرثیه‌خوانی در دوره‌های مختلف در بین شیعیان رواج داشته است.
- سینه‌زنی: متداول‌ترین گونه عزاداری مذهبی شیعیان در کشورهای مختلف است که در عزاداری محرم هم دیده می‌شود. سینه‌زنی، مکان خاصی ندارد و در همه مجالس عزاداری در مسجد، حسینیه و مراسم‌های خانگی انجام می‌شود.
- روضه‌خوانی: روضه‌خوانی، بیان وقایع عاشورا همراه با غم و اندوه است که ذکر مصیبت سید الشهدا هم خوانده می‌شود و معمولا همراه با مرثیه‌خوانی و اشک ریختن برای امام حسین و یاران اوست.
- تعزیه‌خوانی: تعزیه‌خوانی و شبیه‌خوانی، نمایشی است برای بازسازی وقایع کربلا که لباس‌های مخصوص و ابزار جنگی، در آن به کار گرفته می‌شود. تعزیه در کشورهای اسلامی و شیعی از جمله ایران، افغانستان، هند و پاکستان به شیوه‌های مختلف اجرا می‌شود.
- زنجیرزنی: زنجیرزنی، از آیین‌های رایج عزاداری شیعیان که بیشتر در دهه اول محرم و دهه آخر صفر در کشورهای ایران، عراق، لبنان، پاکستان و هند دیده می‌شود. زنجیرزنان، زنجیر را به صورت گروهی و هماهنگ و با ریتمی مشخص، بالا می‌برند و بر کتف و پشت و گاه بر سر خود می‌زنند.
- عَلَم‌گردانی: علم‌گردانی، علم‌کشی یا علم‌برداری، آیین حمل علم در دسته‌های عزاداری محرم که از آیین‌های رایج عزاداری در ایران است. شیعیان افغانستان نیز، در شب ۷ محرم علم مخصوصی را بنام و یاد حضرت عباس(ع) به مجلس عزاداری آورده و نصب می‌کنند.
- دسته عزاداری: دسته عزاداری، گروه سازمان‌یافته عزاداران و جمعیتی که با آیین‌ها و تشریفات خاص، در معابر عمومی حرکت کرده و عزاداری می‌کنند. این آیین معمولا همراه با حمل نمادهایی مانند علم، بیرق، نخل و... است.
- شام غریبان: مراسم شام غریبان، آیینی در شب یازدهم محرم، با هدف سوگواری برای رنج‌ها و مصائب فرزندان و خاندان امام حسین(ع) که حضور کودکان و زنان در آن چشمگیر است و روشن کردن شمع، از رسوم آن است.
- نخل‌گردانی: از آیین‌های عزاداری در روز عاشورا که عده‌ای از مردان جوان و نیرومند، نخل سیاه‌پوش آذین‌بسته را با آدابی خاص در مسیر مشخصی می‌گردانند.
- قمه‌زنی: یکی از آیین‌ها و رسوم عزاداری برخی شیعیان در صبح روز عاشورا است که عزاداران با ابزار بُرنده مانند تیغ و قمه، سر یا پیشانی خود را زخمی می‌کنند. موافقان قمه‌زنی آن را از جمله شعائر عاشورا و ابزار تقویت مذهب می‌دانند و مخالفان، آن را رسمی خرافی و موجب وهن مذهب تشیع قلمداد می‌کنند.
- تابوت‌گردانی: از آیین‌های عزاداری عاشوراست که عزاداران تابوت‌واره‌ای را بر دوش گرفته و در معابر عمومی می‌گردانند. این آیین، تشییع نمادین امام حسین(ع) و برخی دیگر از امامان شیعه است. تابوت‌گردانی علاوه بر ایران، در عراق، هند، آسیای شرقی و اندونزی نیز برگزار می‌شود.
- پیاده‌روی اربعین: پیاده‌روی شیعیان از نقاط مختلف کشور عراق به طرف کربلا به مناسبت اربعین حسینی. در سال‌های اخیر، شیعیان از کشورهای مختلف مانند ایران خود را برای روز اربعین به این مراسم می‌رسانند. جمعیت حاضر در این راهپیمایی، میلیون‌ها نفر تخمین زده می‌شود.
بدعت‌های سوگواری
سید محسن امین در رسالة التنزیه لأعمال الشبیه، رفتارهای زیر در سوگواری را بدعت و منکَر دانسته است:
- نقل و گفتن اموری که در منابع نیست در منابر و محافل.
- غناء در لحن.
- ضرر رساندن به بدن؛ مانند اینکه با قمه و شمشیر به سر بزنند تا خون جاری شود.
- استفاده از آلات لهو مانند طبل و دمام و سنج.
- تشبیه مردان به زنان.
- سوار کردن زنان بر هودج در حالی که رویشان باز است و آنان را به دختران رسول خدا تشبیه می‌کنند.
- فریاد زنان که به گوش مردان می‌رسد.
- داد و فریاد زدن با نعره‌های منکر.
- هر آنچه که به نام دین در مجالس عزاداری وارد شده و موجب هتک حرمت دین گردد.
همچنین سید عبدالحسین لاری فقیه شیعه در دوره قاجار، در کتاب «اکسیر السعادة فی اسرار الشهادة»، گفته است که در گریاندن مردم در عزاداری امام حسین(ع)، نباید به محرمات، بدعت‌ها و منکراتی همچون دروغ، غنا، شبیه‌خوانی متوسل شد و از ابزارهایی مانند طبل، رقص، شیپور، ناقوس، نی و دف که شعار کفار و فاسقان است، استفاده کرد. گفته شده علمایی همچون شیخ عبدالکریم حائری و آیت الله بروجردی با مسائل خلاف شرع در آیین‌های عزاداری مخالفت کرده‌اند. آیت‌الله خامنه‌ای، نسبت به روش‌های غیرمتعارف عزاداری در فتوایی، آنچه را موجب وهن گردد، دارای اشکال دانسته است.
اهل سنت و عزای امام حسین(ع)
گزارش‌هایی از سوگواری اهل سنت به ویژه علمای آنان در ایام محرم نقل شده است. برای نمونه حسن بصری با شنیدن خبر شهادت امام حسین(ع) به شدت گریست و گفت: امت ذلیل، امتی است که پسر دختر پیامبرش را می‌کشد. امام شافعی برای حضرت سید الشهداء، مرثیه‌های متعددی سروده است. خالد بن معدان (م۱۰۲ق)، یکی از تابعین در رثای شهدای کربلا شعر گفته است. یحیی بن سلامه حفصکی نیز قصیده‌ای در رثای امام حسین(ع) سروده است.
برخی از علمای اهل سنت چون امام نجم الدین بلمعانی حنفی، دستار از سر باز می‌کرد و خاک بر سر می‌فشاند و نوحه می‌خواند. همچنان که خواجه علی غزنوی آشکارا معاویه و سفیانیان را لعن می‌کرد. عبدالجلیل قزوینی رازی، فقیه و متکلم شیعی قرن ششم قمری، نقل کرده است برپا داشتن عزاداری رسم معمول بزرگان و اصحاب ابوحنیفه و امام شافعی بوده است.
تک‌نگاری
درباره سوگواری محرم آثاری نوشته شده است برخی از آنها عبارتند از:
- محرم و صفر در فرهنگ مردم ایران، نوشته گروهی از نویسندگان که از سوی مرکز تحقیقات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران منتشر شده است. این کتاب در شش فصل، به مسائلی همچون پیشینه عزاداری امام حسین(ع)، آیین‌ها و آواهای پیشواز ماه محرم، آیین‌ها و آواهای سوگواری محرم و صفر، بررسی نمادپردازی و نمایش آیینی در فرهنگ عاشورا در ایران پرداخته است.
- فرهنگ سوگ شیعی، اثری دانشنامه‌ای نوشته جمعی از نویسندگان و به سرویراستاری محسن‌حسام مظاهری که از سوی نشر خیمه چاپ شده است. این دانشنامه تلاشی در راستای شناخت و معرفی آیین‌ها و رسوم عزاداری و مسائل مرتبط با آن بوده و تمرکز اصلی آن بر عزاداری مذهبی شیعیان در کشورهای مختلف با تکیه بر ایران است.
مطالعات جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی مناسک عزاداری محرم اثر جبار رحمانی، فرهنگ‌نامه مرثیه‌سرایی و عزاداری سیدالشهدا اثر محمد محمدی ری‌شهری، عزاداری امام حسین(ع) در جهان نوشته صفیه رضایی، تاریخ و جلوه‌های عزاداری امام حسین(ع) در ایران؛ با تکیه بر دوره صفویه نوشته اصغر حیدری از دیگر کتاب‌هایی است که درباره سوگواری بر امام حسین(ع) نوشته و منتشر شده است.
جستارهای وابسته
گالری
مراسم تابوت و تابوت گردانی در دهه اول محرم در اندونزی
مراسم مشعل‌گردانی نجفی‌ها در قم.
دسته زنجیرزنی مردم شهرستان ابرکوه یزد که با شماره ۱۱۱۳ در ایران ثبت ملی شده است.
سینه‌زنی سنتی مردم بوشهر
پانویس
- ↑ محمدی ری‌شهری، فرهنگ‌نامه مرثیه سرایی و عزاداری سیدالشهدا، ۱۳۸۷ش، ص۱۱.
- ↑ گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سید الشهداء، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۱۹۵.
- ↑ محمدی ری‌شهری، فرهنگ‌نامه مرثیه سرایی و عزاداری سیدالشهدا، ۱۳۸۷ش، ص۱۱.
- ↑ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۱۲۸، ح۲.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۲۹۹ و ۳۰۰، ح۵۸؛ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۱۲۹، ح۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن قولویه، کامل الزیارات، ۱۳۵۶ش، باب ۳۲ و ۳۳، ۱۰۰-۱۰۶؛
- ↑ العلامة المجلسي، بحار الأنوار، ج۴۴، ص۲۸۸.
- ↑ نگاه کنید به: ابن قولویه، کامل الزیارات، ۱۳۵۶ش، ص۱۰۵ و ۱۰۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن قولویه، کامل الزیارات، ۱۳۵۶ش، باب ۳۲ و ۳۳، ص۱۰۰-۱۰۶.
- ↑ نگاه کنید به: ابن قولویه، کامل الزیارات، ۱۳۵۶ش، باب ۳۳، ص۱۰۴-۱۰۶؛ حر عامل، امل الآم، ۱۳۸۵ق، ج۱۴، ص۵۹۶.
- ↑ محدث نوری، لؤلوء و مرجان، ۱۳۶۴ش، ص۴.
- ↑ نگاه کنید به: مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۲۵۷و۲۵۸.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۴، ص۲۴۵، ح۴۴.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۴، ص۲۴۳، ح۳۸.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۲۰۹، ح۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۴، ص۲۴۴، ح۴۱.
- ↑ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۵۳۲ و ح۵۳۴.
- ↑ نگاه کنید به: مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۴، ص۲۲۳-۲۵۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن قولویه، کامل الزیارات، ۱۳۵۶ش، ص۲۶۰-۲۶۶؛ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۱۳۴؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۴، ص۲۵۰-۲۶۶.
- ↑ محمدی ری‌شهری، فرهنگ‌نامه مرثیه سرایی و عزاداری سیدالشهدا، ۱۳۸۷ش، ص۱۴.
- ↑ بلاذری، انساب‌الاشراف، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ج۳، ص۲۰۶.
- ↑ نگاه کنید به: طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۶۹ش، ج۷، ص۳۰۷۴.
- ↑ ذهبی، سیر أعلام النبلاء، نشر دارالمعارف، ج۳، ص۲۰۴.
- ↑ نگاه کنید به: مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۹۶.
- ↑ مفید، الامالی، ۱۴۱۳ق، ص۳۲۳؛ سبط ابن جوزی، تذكرة الخواص، شریف رضی، ج۱، ص۲۴۱.
- ↑ محمدی ری‌شهری، فرهنگ‌نامه مرثیه سرایی و عزاداری سیدالشهدا، ۱۳۸۷ش، ص۱۴.
- ↑ محمدی ری‌شهری، فرهنگ‌نامه مرثیه سرایی و عزاداری سیدالشهدا، ۱۳۸۷ش، ص۱۶.
- ↑ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ص۷۸۷
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۸، ص۱۹۶.
- ↑ شهرستانی، تاریخ النیاحه، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۱۰۰.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، دار صادر، ج۴، ص۲۳۷.
- ↑ حکیم، موسوعة الامام، دار المورخ العربی، ج۵، ص۲۱۵۷.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، بیروت، ص۹۰.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، دار صادر، ج۴، ص۸۸.
- ↑ نگاه کنید به: ابن عبد ربه، العقد الفرید، دار الکتب العلمیة، ج۵، ص۱۳۲؛ بلاذری، انساب الاشراف، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ج۳، ص۲۲۱.
- ↑ خوارزمی، مقتل الحسین(ع)، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص ۲۱۸.
- ↑ نگاه کنید به: خزاز رازی، کفایة الاثر، ۱۳۶۰ش، ص۲۴۸.
- ↑ قمی، سفینة البحار، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۴۳۱.
- ↑ نگاه کنید به: مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۲۵۷و۲۵۸.
- ↑ آئینه‌وند، سنت عزاداری و منقبت‌خوانی، ۱۳۸۶ش، ص۶۰؛ ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، بیروت، ج۲۴، ص۲۵۸-۲۶۰.
- ↑ آئینه‌وند، سنت عزاداری و منقبت‌خوانی، ۱۳۸۶ش، ص۶۵-۶۶ به نقل از: ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ج۱۱، ص۱۸۳؛ ابن الجوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۷، ص۱۵؛ ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۳، ص۴۲۵.
- ↑ ابن‌کثیر البدایه و النهایه٬ ۱۴۰۷ق٬ ج۱۱ ٬ ص۲۵۹
- ↑ شهرستانی، سید صالح، تاریخ النیاحة علی الامام الشهید، ج۲، ص۹؛ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۴۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: واصفی، بدایع الوقایع، ۱۳۴۹ش، ج۲، ص۲۴۷.
- ↑ آئینه‌وند، سنت عزاداری و منقبت‌خوانی، ۱۳۸۶ش، ص۱۴۵ به نقل از: سمرقندی، مطلع السعدین و مجمع البحرین، ج۲، ص۱۸۲-۱۸۳.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۵۵؛ تهرانی، الذریعه، ج۱۱، ص۲۹۴.
- ↑ آئینه‌وند، سنت عزاداری و منقبت‌خوانی، ۱۳۸۶ش، ص۱۴۷ به نقل از: نصرالله فلسفی، زندگانی شاه‌عباس اول، ج۳، ص۸۴۷.
- ↑ محرمی، «تاریخ عزاداری برای امام حسین»، ص۲۹۴.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۷۶.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۷۷.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۸۷.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۹۱ به نقل از: همایونی، تعزیه در ایران، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۹.
- ↑ نگاه کنید به: مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۱۲۴-۱۲۶.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۱۴۱-۱۴۲؛ تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة، ج۱۱، ص۲۹۴.
- ↑ نگاه کنید به: مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۱۲۷-۱۴۰.
- ↑ نگاه کنید به: مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۱۴۳-۱۴۶.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۴۷ به نقل از: بصیرت منش، علما و رژیم رضاشاه، تهران، عروج، ۱۳۷۶ش، ص۱۴۳-۱۴۴.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۱۴۸ به نقل از: عناصری، سلطان کربلا، تهران، زرین و سیمین،۱۳۸۱ش، ص۲۷.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۱۴۹ به نقل از: بصیرت منش، علما و رژیم رضاشاه، تهران، عروج، ۱۳۷۶ش، ص۲۵۴.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۱۴۹ به نقل از: خمینی، کشف‌الاسرار، بی‌نا، بی‌تا، ص۱۷۳.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۱۴۹-۱۵۲.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۱۹۲.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۱۶۴-۱۶۷.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۱۸۰.
- ↑ نگاه کنید به: مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۲۵۶-۲۵۹.
- ↑ نک: مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۲۳۹-۲۴۶.
- ↑ نک: مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۲۶۱-۲۶۴.
- ↑ محمدی ری‌شهری، فرهنگ‌نامه مرثیه‌سرایی، ۱۳۸۷ش، ص۱۴.
- ↑ مظاهری، «سینه‌زنی»، ص۲۹۶.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۱۸۹.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۱۱۴.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۱۱۷.
- ↑ مظاهری، «زنجیرزنی»، ص۲۶۱.
- ↑ مظاهری، «زنجیرزنی»، ص۲۶۱.
- ↑ رحمانی، «علم‌گردانی»، ص۳۵۶.
- ↑ ، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ رحمانی، «دسته‌روی»، ص۲۲۳.
- ↑ حجتی، «شام غریبان»، ص۳۰۱.
- ↑ رحمانی، «نخل‌گردانی»، ص۴۹۲.
- ↑ مظاهری، «قمه‌زنی»، ص۳۸۸ و ۳۸۹.
- ↑ اکبرنژاد، قمه‌زنی و اعمال نامتعارف در عزاداری، ص۲۱۵.
- ↑ مشهدی نوش‌آبادی، «تابوت‌گردانی»، در فرهنگ سوگ شیعه، ۱۳۹۵ش، ص۱۰۵.
- ↑ مشهدی نوش‌آبادی، «تابوت‌گردانی»، در فرهنگ سوگ شیعه، ۱۳۹۵ش، ص۱۰۵.
- ↑ مشهدی نوش‌آبادی، «تابوت‌گردانی»، ص۱۰۷.
- ↑ اسحاقی، «پیاده‌روی اربعین»، ص۹۹.
- ↑ اسحاقی، «پیاده‌روی اربعین»، ص۹۹.
- ↑ ، خبرگزاری ابنا.
- ↑ امین، رسالة التنزیه لأعمال الشبیه، العرفان، ص۳-۴.
- ↑ ، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ ، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ سبط ابن جوزی، تذکره الخواص، شریف رضی، ص۲۴۰.
- ↑ قزوینی رازی، النقض، ۱۳۵۸ش، ص۳۷۰.
- ↑ امین، أعيان الشيعة، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۶۲۳.
- ↑ جعفریان، تاملی در نهضت عاشورا، ۱۳۸۱ش، ج۲، ص۲۸۲.
- ↑ قزوینی رازی، النقض، ۱۳۵۸ش، ص۴۰۱-۴۰۳.
- ↑ قزوینی رازی، النقض، ۱۳۵۸ش، ص۳۷۰.
- ↑ «»، سایت مرکز تحقیقات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ «»، سایت فروشگاه اینترنتی نشر خیمه.
- ↑ عن آل الرسول : أنهم قالوا : من بكى وأبكى فينا مائة فله الجنة /عن أبي هارون المكفوف قال : قال لي أبوعبدالله يا با هارون من أنشد في الحسين شعرا فبكى وأبكى عشرة كتبت له الجنة ...
منابع
- آئینه‌وند، صادق و ولایتی، علی اکبر، سنت عزاداری و منقبت‌خوانی در تاریخ شیعه امامیه، با مقدمه محمد تقی‌زاده داوری، قم، موسسه شیعه‌شناسی، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.
- ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- ابن طاووس، علی بن موسی، لهوف، ترجمه ابوالحسن میرابوطالبی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۰ش.
- ابن عبد ربه، احمد بن محمد، العقد الفرید، تحقیق مفید محمد قمیحه، بیروت، دار الکتب العلمیه.
- ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، تحقیق و تصحیح عبدالحسین امینی، نجف، دار المرتضویة، چاپ اول، ۱۳۵۶ش.
- ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، تحقیق احمد صقر، بیروت، دار المعرفة.
- ابن تغری بردی، یوسف، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره، وزارة الثقافة و الارشاد القومی: الموسسة المصریة العامة.
- ابن‌کثیر، ابو الفداء، البدایه و النهایه٬ بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۷ق.
- اسحاقی، پیمان، «پیاده‌روی اربعین»، در فرهنگ سوگ شیعی، تهران، نشر خیمه، ۱۳۹۵ش.
- بغدادی، اسماعیل باشا، هدیه العارفین، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۲ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، أنساب الأشراف، تحقیق محمدباقر محمودی و دیگران، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات.
- تنوخی، محسن بن علی، نشوار المحاضرة و أخبار المذاکرة، تحقیق عبود شالجی، بی‌جا. بی‌تا.
- جعفریان، رسول، تاملی در نهضت عاشورا، قم، انصاریان، ۱۳۸۱ش.
- حجتی، علی، «شام غریبان»، در فرهنگ سوگ شیعی، تهران، نشر خیمه، ۱۳۹۵ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، نجف اشرف، مکتبـه اندلس، ۱۳۸۵ق.
- حکیم، منذر، موسوعة الإمام السید عبدالحسین شرف الدین، بیروت، دار المورخ العربی.
- خزاز رازی، علی بن محمد، کفایة الأثر فی النص علی الأئمة الإثنی عشر، تحقیق عبد اللطیف حسینی کوهکمری، قم، بیدار، ۱۳۶۰ش.
- خوارزمی، موفق بن احمد٬ مقتل الحسین، تحقیق شیخ محمد سماوی، قم، دارانوار الهدی، چ۱ ٬ ۱۴۱۸ق
- ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی.
- ذهبی، محمد بن احمد، سیر أعلام النبلاء، تحقیق صلاح الدین منجد، مصر، دارالمعارف، بی‌تا.
- رحمانی، جبار، «علم‌گردانی»، در فرهنگ سوگ شیعی، تهران، نشر خیمه، ۱۳۹۵ش.
- رحمانی، جبار، «نخل‌گردانی»، در فرهنگ سوگ شیعی، تهران، نشر خیمه، ۱۳۹۵ش.
- رحمانی، جبار، «دسته‌روی»، در فرهنگ سوگ شیعی، تهران، نشر خیمه، ۱۳۹۵ش.
- سبط ابن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکره الخواص، قم، شریف رضی، ۱۴۱۷ق،
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، تاریخ الخلفاء، تحقیق ابراهیم صالح، بیروت، دار صادر.
- شهرستانی، سید صالح، تاریخ النیاحة علی الإمام الشهید الحسین بن علی علیهما السلام، تحقیق الشیخ نبیل رضا علوان، بیروت، دار الزهراء، ۱۴۱۶ق.
- شهرستانی، سید صالح٬ تاریخ النیاحه، تحقیق نبیل رضا علوان، بیروت، دارالزهراء، ۱۴۱۹ق،
- شیبی، کامل مصطفی، تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۷ش.
- صدوق، محمد بن علی بن بابویه، الامالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
- صدوق، محمد بن علی بن بابویه، عیون اخبار الرضا(ع)، تحقیق و تصحیح مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
- صدوق، محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، تهران، اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، چاپ سوم، ۱۳۶۹ش (از روی نسخه کتابخانه دیجیتالی مکتبة اهل البیت).
- طوسی، محمدبن حسن، مصباح المتهجد، بیروت، مؤسسه فقه شیعه، چاپ اول، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
- «»، سایت فروشگاه اینترنتی نشر خیمه، تاریخ بازدید: ۹ مرداد ۱۴۰۱ش.
- فقیهی، علی اصغر، تاریخ مذهبی قم (بخش اول از تاریخ جامع قم)، قم، زائر، ۱۳۷۸ش.
- قزوین رازی، عبدالجلیل، النقض، تصحیح میر جلال محدث، تهران، انتشارات انجمن آثار ملی، ۱۳۵۸ش.
- قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة لذوی القربی، تحقیق علی جمال اشرف حسینی، قم، دار الاسوه للطباعه و النشر.
- قمی، شیخ عباس، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، قم، اسوه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- محدث نوری، میرزا حسین، لولوء و مرجان، تهران، فراهانی، ۱۳۶۴ش.
- «»، سایت مرکز تحقیقات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بازدید: ۹ مرداد ۱۴۰۱ش.
- محرمی، غلامحسن، «تاریخ عزاداری برای امام حسین»، در مجله تاریخ در آئینه پژوهش، پیش‌شماره ۳، سال اول، ۱۳۸۲ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد، فرهنگ‌نامه مرثیه سرایی و عزاداری سیدالشهدا(ع)، قم، نشر مشعر، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- مدرس، محمدعلی، ریحانه الأدب فی تراجم المعروفین بالکنیة او اللقب، تهران، کتابفروشی خیام، ۱۳۶۹ش.
- مرعشی، ظهیر الدین بن نصیر الدین، تاریخ گیلان و دیلمستان، تصحیح منوچهر ستوده، تهران، اطلاعات، ۱۳۶۴ش.
- مشهدی نوش‌آبادی، «تابوت‌گردانی»، در فرهنگ سوگ شیعی، تهران، نشر خیمه، ۱۳۹۵ش.
- مظاهری، محسن حسام، رسانه شیعه: جامعه‌شناسی آئین‌های سوگواری و هیئت‌های مذهبی در ایران، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، چاپ سوم، ۱۳۸۹ش.
- مظاهری، محسن حسام، «سینه‌زنی»، در فرهنگ سوگ شیعی، تهران، نشر خیمه، ۱۳۹۵ش.
- مظاهری، محسن حسام، «زنجیرزنی»، در فرهنگ سوگ شیعی، تهران، نشر خیمه، ۱۳۹۵ش.
- مظاهری، محسن حسام، «قمه‌زنی»، در فرهنگ سوگ شیعی، تهران، نشر خیمه، ۱۳۹۵ش.
- مفید، محمد بن محمد، الامالی، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- ملکی، امیرعیسی، «مرثیه»، در فرهنگ سوگ شیعی، تهران، نشر خیمه، ۱۳۹۵ش.
- منزوی، علینقی، الذریعة و آقا بزرگ تهرانی، در مجله آینده، سال ششم، شماره‌های ۳و۴، خرداد و تیر ۱۳۵۹ش.
- ناصری داوودی، عبدالمجید، تشیع در خراسان: عهد تیموریان، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۷۸ش.
- واصفی، محمود بن عبد الجلیل، بدایع الوقایع، تحقیق الکساندر بلدروف، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۹ش.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۷۱ش.
پیوند به بیرون